Przanowski Stefan (1874–1938), inżynier mechanik, minister przemysłu i handlu, przemysłowiec, działacz gospodarczy. Ur. 12 IV w Słupcy, był synem Edwarda (zob.) oraz Józefy Pelagii z Lewickich, bratem Władysława (zob.).
P. uczył się najpierw w domu, potem w gimnazjum realnym w Łowiczu, gdzie zdał maturę w r. 1893. Rozpoczął następnie studia na wydziale mechanicznym politechniki w Karlsruhe, gdzie w 1897 uzyskał dyplom inżyniera mechanika. Początkowo był zatrudniony w przemyśle we Frankfurcie nad Menem i w Berlinie (Tow. Akcyjne Orenstein i Koppel) oraz w Drewitz. Po powrocie do kraju osiadł w Warszawie. Pracował zrazu w Spółce Akcyjnej «Koleje Dojazdowe Warszawskie» w charakterze zarządzającego, a następnie w Biurze Instalacyjno-Technicznym Leona Jantzena w Warszawie (ul. Miodowa 15), które ok. r. 1906 nabył wraz z Józefem Breitkopfem na własność. Biuro to prowadziło liczne inwestycje przemysłowe w Król. Pol. i w Rosji. Po sprzedaniu swego udziału w Biurze P. został dyrektorem warszawskiego oddziału Tow. Rosyjsko-Amerykańskiego Manufaktury Gumowej «Treugolnik» oraz inspektorem technicznym oddziału Towarzystwa w Wilnie i Mińsku. W r. 1913 został wybrany na członka Zarządu Spółki Akcyjnej Fabryk Metalowych «Norblin, Bracia Buch i T. Werner».
W czasie pierwszej wojny światowej P. działał od r. 1915 w Komitecie Obywatelskim m. st. Warszawy i Zarządzie Miasta Warszawy jako przewodniczący Komisji Sklepowej, a od kwietnia 1916 przewodniczył Sekcji Żywnościowej. W t. r. został wybrany na ławnika m. st. Warszawy i kierował Delegacją XV – Zaopatrzenia Miasta. W t. r. wszedł w skład komisji statystycznej przy Centralnym Tow. Rolniczym (CTR) i przewodniczył z ramienia CTR Krajowemu Wydziałowi Zbożowemu, który zajmował się aprowizacją kraju w czasie okupacji niemieckiej. Był członkiem Polskiej Partii Postępowej (PPP) wchodzącej w skład Międzypartyjnego Koła Politycznego. W powołanym przez Radę Regencyjną pierwszym polskim rządzie Jana Kucharzewskiego sprawował obowiązki ministra aprowizacji od 7 XII 1917 do 27 II 1918. Po objęciu teki ministra aprowizacji wystąpił z PPP w porozumieniu z jej kierownictwem. P. wchodził również w skład delegacji udającej się w listopadzie 1918 do Krakowa na rozmowy z Wincentym Witosem w kwestii uzyskania porozumienia z Polskim Stronnictwem Ludowym – «Piast» (PSL–«Piast»), co wiązało się z próbą utworzenia rządu przez Radę Regencyjną.
Po odzyskaniu niepodległości przez państwo polskie P. pełnił w pierwszym koalicyjnym gabinecie W. Witosa funkcję ministra przemysłu i handlu od 26 XI 1920 do 13 IX 1921 i kierownika tymczasowego w tym ministerstwie do 19 IX 1921. Był zwolennikiem liberalizmu gospodarczego. W związku z tym wprowadził w życie zasady wolnego handlu, likwidując dotychczas działające urzędy państwowe: węglowy, naftowy, zbożowy i inne. Jednak jako jeden z czołowych przemysłowców i udziałowców w wielu firmach i bankach doceniał znaczenie pomocy państwa dla prywatnego przemysłu w postaci umów, zaliczek i kredytów. Wiele uwagi poświęcał integracji gospodarczej głównych ośrodków przemysłowych, zwłaszcza Górnego Śląska, m. in. przez utworzenie przy Min. Przemysłu i Handlu odrębnego Departamentu Śląskiego. Zawarł też liczne korzystne zagraniczne umowy i traktaty handlowe. Przyczynił się do uregulowania i rozwinięcia stosunków handlowych polsko-rumuńskich. W marcu 1921 przebywał w Londynie, gdzie starał się zainteresować przemysłowców brytyjskich polskim rynkiem zbytu i nawiązać współpracę gospodarczą. Podczas podróży P-ego po Małopolsce w maju 1921 dla poznania stanu przemysłu naftowego i górnictwa soli nadano jednej z grot kopalni soli w Wieliczce imię P-ego. P. uczestniczył w pracach nad projektem ratyfikacji układu pokojowego między Polską, Rosją i Ukrainą Radziecką (kwiecień 1921). W okresie przesilenia gabinetowego, które nastąpiło po dymisji (2 VI 1922) premiera Antoniego Ponikowskiego, P. był 18 VI proponowany przez Komisję Główną Sejmu jako kandydat na premiera reprezentującego centroprawicę. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski przyjął fakt desygnowania przez Sejm P-ego na premiera do wiadomości, jednak nie wystosował do kandydata pisma powierzającego mu misję utworzenia gabinetu. W tej sytuacji marszałek Sejmu Wojciech Trąmpczyński zdecydował, by P. przedstawił Naczelnikowi Państwa listę członków nowego gabinetu. Jednakże wskutek wycofania poparcia ze strony PSL-«Piast» P. zrezygnował z utworzenia rządu. W wyborach do Sejmu w dn. 5 XI 1922 kandydował z listy Centrum Mieszczańskiego, ale podobnie jak wszyscy inni starający się o miejsce w Sejmie z tej listy mandatu nie uzyskał.
Odtąd główną dziedziną działalności P-ego pozostał przemysł. Objąwszy w r. 1918 dyrekcję Spółki Akcyjnej Fabryk Metalowych pod firmą «Norblin, B-cia Buch i T. Werner» rozbudował zakłady i rozszerzył produkcję. Za dyrekcji P-ego i w wyniku osobistych jego starań utworzono dwa oddziały fabryki «Norblin»: na Czerniakowie i w Osinach koło Głowna w pow. brzezińskim. Przyczyniło się to znacznie do zwiększenia asortymentu produkcji. W r. 1930 P. ustąpił ze stanowiska naczelnego dyrektora i został członkiem Rady Nadzorczej firmy, a w r. 1934 jej prezesem. Zakłady te należały wówczas do największych i najważniejszych w branży metalowej w Polsce. W r. 1924 przewodniczył grupie ok. tysiąca osób z kręgów przemysłowo-kupieckich, która wyjechała na Polską Wystawę Przemysłową w Konstantynopolu (12 IX–11 X), gdzie m. in. «Norblin» eksponował swoje wyroby. Był członkiem tzw. Komitetu Wielkiego Powszechnej Wystawy Krajowej, która odbyła się w r. 1929 w Poznaniu. Był też inicjatorem i wiceprzewodniczącym Komisji Organizacyjnej Wystawy Przemysłu Metalowego i Elektrotechnicznego w Warszawie 23 VIII – 11 X 1936. W swej działalności P. odznaczał się zdolnościami organizacyjnymi, znajomością stosunków gospodarczych i energią. Należał do grupy najbogatszych reprezentantów wielkiego kapitału, najbardziej wpływowych przemysłowców i udziałowców polskich spółek.
P. pełnił wiele funkcji z wyboru. Wszedł w skład Rady Handlowo-Przemysłowej, utworzonej w r. 1919. Był przez wiele lat członkiem Rady Centralnego Związku Przemysłu Polskiego (CZPP), a także w niektórych latach wchodził do Zarządu, bądź do Prezydium Rady CZPP. Był wiceprezesem, członkiem Rady i prezesem oddziału warszawskiego Polskiego Związku Przemysłowców Metalowych, a w związanej z nim firmie «Zjednoczeni Polscy Przemysłowcy Metalowi» prezesem Rady Nadzorczej, wiceprezesem warszawskiej Izby Przemysłowo-Handlowej (od r. 1928), prezesem i członkiem Rady Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych, członkiem Rady Giełdy Pieniężnej w Warszawie, członkiem Rad Banków: Polskiego (od r. 1924, piastował w nim również funkcję przewodniczącego Komisji Bilansowo-Budżetowej), Dyskontowego i Śląskiego. Wchodził w skład Rad Nadzorczych przemysłowych spółek akcyjnych, m. in. Warszawskiej SA Budowy Parowozów, Górnośląskich Zjednoczonych Hut «Królewska» i «Laura» w Katowicach, SA «Stradom», SA «Polskie Towarzystwo Elektryczne». Był także we władzach spółek «Elewatory Zbożowe w Polsce», SA «Krajowa Hurtownia Herbaty», «Polski Przemysł Wódczany», «Pomorska Spółka Okowiciana». Był jednym z czołowych reprezentantów polskiego przemysłu metalowego. Np. w styczniu 1928 uczestniczył w drugim zjeździe przemysłowców i rolników Polski i Rumunii; w listopadzie t. r. brał udział w rozmowach premiera Kazimierza Bartla z przemysłowcami.
P. interesował się żywo sprawami Pomorza. Mimo że większość czasu spędzał w Warszawie w marcu 1924 nabył liczący ok. 760 ha majątek ziemski w Nowej Wsi koło Starogardu Gdańskiego, sprzedawszy uprzednio własną posiadłość Sierzchów w pow. grójeckim. Ustanowił swym plenipotentem młodszego brata Kazimierza. Sprowadził do Nowej Wsi rodziców, sam chętnie tam przebywał – zwłaszcza w l. 1929–32. Nowy majątek P-ego obejmował pola i łąki, gorzelnię, cegielnię, pałac (XVIII/XIX w.) z obszarem parkowo-leśnym. Wiele też świadczył na cele społeczne (m. in. dostarczał cegłę na budowę nowego kościoła Św. Wojciecha, siedzib towarzystw w Starogardzie i okolicy). P. zajmował się również publicystyką, zamieszczając wiele artykułów z dziedziny ekonomii i przemysłu w fachowych pismach, różne jego wypowiedzi ukazywały się m. in. w czasopismach „Przegląd Przemysłowo-Handlowy”, „Przemysł i Handel”, „Przemysł Metalowy”. Po stwierdzeniu postępującej choroby nowotworowej jelit P. wyjechał na leczenie do Wiednia i Krakowa, gdzie poddał się operacji. Zmarł w nocy 17 II 1938 w Krakowie. Pochowany został w Warszawie na Powązkach w grobowcu rodzinnym, projektu J. Fedorowicza (kwatera 170, rząd 6, grób 25), ozdobionym płaskorzeźbą Z. Szac-Sznajdera „Smutek”. Odznaczony był Krzyżem Komandorskim Polonia Restituta (1924), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Polonia Restituta (1927), Złotym Krzyżem Zasługi (1937) oraz Wielką Wstęgą z Gwiazdą Orderu Korony Rumuńskiej I kl. (1922).
Z krótkotrwałego małżeństwa z Marią Narkiewiczówną (zm. 1926), rozwiązanego wyrokiem Sądu Konsystorskiego Ewangelicko-Reformowanego w Warszawie w r. 1920, P. dzieci nie miał. W powtórnym małżeństwie z Zofią Marią Heleną z Grabowskich (1894–1978) – katolickim od r. 1927 za indultem Warszawskiej Kurii Metropolitalnej – miał synów: Wojciecha Piotra (1922–1962), inżyniera mechanika, Andrzeja (zm. w r. 1925 w niemowlęctwie), oraz córkę Izabelę Marię Zofię (ur. 1927), zamężną za Jerzym Wasiakiem, nauczycielkę-filologa.
Portret fotograficzny B. J. Dorysa w posiadaniu autora; Portret P-ego przez Kazimierza Markiewicza, do r. 1939 znajdował się w pałacu Przanowskich w Nowej Wsi, potem zaginął; Karykatura Z. Skwirczyńskiego (rys. tuszem) w posiadaniu autora, reprod. w: „Rzeczpospolita” 1920 nr 169; Fot. w: „Tyg. Ilustr.” 1920 s. 915; – Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, W. 1981 I 214, II 15, 142; Ilustr. Enc. Trzaski; Album sterników państwa pol., s. 142, 143 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 516; Współcześni działacze polityczni. Mała encyklopedia, Ł.–W. 1919; Kormanowa Ż., Walcownia Metali „Warszawa” d. Norblin, B-cia Buch i T. Werner, w: Przewodnik po warszawskich zakładach przemysłowych. Zeszyt próbny, W. 1970 s. 97–110; – Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Faryś J., Konflikt Naczelnika Państwa z Sejmem Ustawodawczym w 1922 roku, „Dzieje Najnowsze” 1975 nr 3 s. 45–6; Honowski F., Parlament i rząd w Polsce niepodległej, W. 1938 s. 378, 382; Jankowski W., XXV-lecie Polskiego Związku Przemysłowców Metalowych. W. 1931 s. 40–1, 52, 61, 64; Karpiński Z., Bank Polski 1924–1939, W. 1958 s. 113; Kozłowski Cz., Działalność polityczna Koła Międzypartyjnego w latach 1915–1918, W. 1967 s. 204, 225, 263; Landau Z., Oligarchia finansowa Drugiej Rzeczypospolitej, „Przegl. Hist.” 1971 nr 1 s. 86–7, 89; tenże, Polskie zagraniczne pożyczki państwowe 1918–1926, W. 1961 s. 120; Landau Z., Tomaszewski J., Gospodarka Polski międzywojennej 1918–1939 W. 1967 I; Pierwszy i drugi zjazd przemysłowców i rolników Polski i Niemiec, W. 1928 s. 113; Przemysł i Handel. Piętnastolecie przemysłu i handlu 1918–1923, W. 1923 s. 734, 760–1, 976; – Kalendarzyk polityczno-historyczny m. stoł. Warszawy na r. 1917, W. [b.r.]; Kapitały obce w Polsce 1918–1939. Materiały i dokumenty. Oprac. Z. Landau i J. Tomaszewski, W. 1964; Komitet Obywatelski Miasta Warszawy. Sprawozdanie … 1915, W. 1917 s. 206; Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim na rok 1906, W. 1906 nr 424, 5125; Magistrat m. st. Warszawy. Wydział XVIII Zaopatrywania miasta. Sprawozdanie. Lipiec–grudzień 1916, s. 6; Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty, 1912 – styczeń 1924, [Wyd.] K.W. Kumaniecki, W. 1924 s. 625–6; Przemysł fabryczny w Królestwie Polskim, (1911) nr 20, 1302; Przewodnik Przemysłu i Handlu Polskiego, R. 1: 1926, R. 2: 1927, R. 3: 1928; Rocznik informacyjny o Spółkach Akcyjnych w Polsce, W. 1929; toż, W. 1930; Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu, W. 1932; toż, W. 1934; toż, W. 1936 toż, W. 1938; Rocznik Polskiego Związku Przemysłowców Metalowych, W. 1927–9; Rozmowy pana premiera Kazimierza Bartla z przemysłowcami, W. 1929; Seyda M., Polska na przełomie dziejów. Fakty i dokumenty, P. 1931 II; Sprawozdanie Banku Polskiego za piętnasty rok działalności, W. 1938 s. 5, 6, 28; Sprawozdanie Centralnego Związku Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów z działalności w roku 1925, W.; toż… w l. 1926–33, W.; Sprawozdanie Magistratu m. st. Warszawy za rok 1916, W. 1917 s. 38; toż za 1917–1918, W. 1920 s. 2; Spraw. stenogr. Sejmu, posiedzenie 321 z dn. 23 VI 1922, łam 5, posiedzenie 324 z dn. 5 VII 1922, łam 33; Sprawozdanie z działalności Izby Przemysłowo-Handlowej w Warszawie za rok 1933, W. s. 20, 35; Sprawozdanie Zarządu Spółki Akcyjnej Fabryk Metalowych pod firmą „Norblin, B-cia Buch i T. Werner” w Warszawie za rok 1920/21, W. [b.r.] s. 3, 12; toż, od dn. 1 lipca 1937 do dn. 30 czerwca 1938, W. [b.r.] s. 4; Wierzbicki A., Wspomnienia i dokumenty (1877–1920), W. 1957 s. 187, 343–4; – „Biul. Izby Przem.–Handl. w W.” 1938; „Codz. Gaz. Handl.” 1938 nr 39, 40, 42; „Głos Gosp.” 1938 s. 124; „Kur. Warsz.” 1922 nr 165–9, R. 1938 nr 47–52 (fot. w nr 48 wyd. poranne); „Ojczyzna i Postęp” 1917 nr 15, 84, 85; „Polska Gosp.” 1938 s. 308; „Przegl. Gosp.” 1920 nr 16, s. 31, 1938 s. 171–2; „Przegl. Przem.-Handl.” 1921 nr 1, 2, 5, 6, 11, 12, 13; „Przem. i Handel” 1921 nr 11–13, 18, 1922 nr 10, 1923 nr 46 (wyd. specjalne) 1924 nr 35; „Przem. Metalowy” 1936 nr 7, 10–13, 18, 1938 nr 5 (fot.); „Tyd. Ilustr.” 1938 s. 182; „Wiad. Gosp.” (L.) 1918 nr z 25 I; – AAN: Gabinet Cywilny Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego 1917–18, cz. 2/I, Prezydium Rady Ministrów, T. 1 (1917–18), cz. 1, T. 12–15 i in., Księga chrztów parafii Św. Wawrzyńca w Słupcy (nr 114/1874), Księga zgonów parafii NMP z Lourdes w Krakowie (t. I s. 161), Księga ślubów zboru ewang.-reform. w W. (nr 39/1920), Księga ślubów paraf. Wszystkich Świętych w W. (nr 152/1927), Państw. Biuro Notarialne, Starogard Gd., Księga wieczysta t. I, wyk. L.I i L.8; Arch. Dok. Mech. w W.: fot. I-G, 871–872–71l/l/iI–A–2159; Arch. M. St. Warszawy: rkp. nr 273 i 274; B. IH PAN w W.: Wierzbicki A., Wspomnienia i dokumenty. T. II 1921–1931, (mszp.) s. 164, 375; Szwoch R., Słownik biograficzny Kociewia (kartoteka); – Materiały i dokumenty w posiadaniu córki Izabeli Wasiak; – Informacje Marka Wasiaka.
Ryszard Szwoch